Атығай руынан шыққан Монтай батыр жетінші ұрпақта менің бабам болған. Ол Ұлы хан Абылайдың жақын серіктерінің бірі әрі ту ұстаушысы болды және Ташкентке жасаған соңғы жорығында онымен бірге болды.
Қартайған шағында-ақ хан Абылай ата-бабаларының Отаны Бұқарды Қазақ хандығына қайтаруды ұйғарады. Оқырманның естеріне сала кетейік, Абылай Бұхарды қырық жылдай билеген Әбуәлпейіс ханның немересі болған. Қаланы жау жаулап алған соң Әбуәлпейістің ұлы Сүйеніш хан туыстарымен, оның ішінде кейін Абылай атанған он екі жасар баласы Әбілмансұрмен бірге Түркістанға қашады.Оның өмірінің кейінгі кезеңі туралы халық арасында көптеген әңгімелер мен аңыздар бар. Олардың барлығы Абылайдың төре руынан шыққан тектілігін жасырып, алыс туысы Әбумамбетке қызмет етіп, Үйсін руынан шыққан Төле бидің түйелерін бағуына қайнайды. Сары Арқаға жетіп, жылқыларды қарауылдан шыққан Дәулеткелді бай бағыпты. Осы жылдар бойы мен өзімді сарт ретінде көрсеттім, т.б. Өзбек, өзін Сабалақ деп қорлайтын есім деп атаған.
Осы деректерден егде жастағы ханның Бұхара мен Ташкентке жорық жасау ниеті айқын аңғарылады. Үш жүздің де атақты батырлары ханмен бірге жорыққа шығады.
Сөйтіп жүріп өзінің бір ұлын Түркістан қаласына, Шымкент пен Ташкент билеушілері – сар-тов Ғабдолрахман мен Мырза Ахметті губернатор етіп тағайындайды. Бірде жорықта Самарқанның Жұпару қорығында түнеп жүргенде, Абылай біртүрлі түс көреді. Ол Бұқар жырауға түсін айтып: «Түсімде шатырымның алдында жолбарыс жатыр екен. Мен оған қарай бастадым, ол кенет аюға айналды. Содан қасқыр, түлкі болып, ақыры қоянға айналды».
Данышпан қарт ұлы ханның арманын былайша ашты: «Жолбарысты көргенің бақыт құсы сені тастап кетті деген сөз. Осы уақытқа дейін жолың болды, егер: «Абылай хан қартайған шағында әлдебір сарттардың қолынан өлді, елге қайт» деулерін қаламасаңыз. Жолбарыстың аюға айналуы адамдар бір-біріне кедергі келтіретін аюлы уақыттың келетінін білдіреді. Қасқыр дегеніміз немерелеріңіз қасқырдай таласып, қасқыр заңымен өмір сүреді деген сөз. Ал түлкі – сенің шөберелеріңнің заманы, қулық пен екіжүзділік. Қоянға айналу адамдардың бәрінен қорқатын уақыттардың келетінін білдіреді ».
Ақсақалдың сөзін тыңдаған Абылай хан Самарқанға шабарман жібереді: «Менің жаулық ниетім жоқ. Мен мұндағы ағайындарымның дені сау, бақуатты ма, жоқ па, соны біліп, киелі жерлерге тағзым еткім келеді». Бұл хабарға қуанған Самарқан халқы Абылай ханды жылы қарсы алды.
Елге оралып, Ташкентте Абылай Мырза Ахметтің қызына үйленеді. Орта және Кіші жүз батырларына үйлеріне баруға рұқсат беріледі.
Ташкентте үш ай болған соң Абылай шешті: Арқаға үйге оралу керек. Үйсін, Дулат руларының Төлеңғұттары мен асыл адамдарымен бірге жолға шығады. Мұны Абылайға өшпенділік танытқан шымкенттік Ғабдолрахман біледі. Мүмкіндікті пайдалануды ұйғарады да, ханға дұшпандық танытқан көрші қалалардан сарттарға дереу хабаршылар жібереді. Сарттар Ғабдолрахманмен бірге Абылайды және оның жанындағыларды қоршауға алады. Дулат руынан шыққан жауынгерлер тиімсіз жауынгерлер болып шықты. Сарттар ханның Төлеңғұттарының көбін өлтірді, бірақ оған тиісуге батылы бармады. Сонда Абылай Арыс қаласындағы бір төбенің басында тұрып: «Ойбай, Орта жүз бен Кіші жүздің жауынгерлері қасымда болса, мен осындай қорлық көрер ме едім!» – деп ызаланып айқайлайды. Дәл осы күні ешбір аурусыз 68 жасында қазақтың ұлы ханы Абылай қайтыс болды. Қалған сарбаздар көшірмелерден зембіл жасап, оның сүйегін Түркістан қаласына апарып, Қожа Ахмет Яссауи мешітіне жерледі.
Бұл деректердің барлығын мен «Айқап» журналының 1912 жылғы 6-7-санынан алдым. Олардың кейбіреулері ресми мойындалған тарихшылардың тұжырымдарымен сәйкес келмейді.
Өздеріңіз білесіздер, Абылай сол кездегі атақты жауынгерлерді: Олжабай, Бөгенбай, Баян, Жәнібек, Байғазы, Наурызбай, т.б. Хан әскерінің негізгі ту ұстаушылары Ер Жәнібек, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай батырлар болды. Олар тек ту көтеріп қана қойған жоқ, сонымен бірге шайқастарда батылдық пен батылдықты, әскери тапқырлықты және шарасыз күңгірттердің керемет қабілеттерін көрсете отырып, шайқастардың таптырмас жауынгерлері болды.
Хан Абылайдың ту ұстаушысы да атақты жыраулардың бірі, ақындық сөздің құдіретімен қазақ руларының басын біріктірген, сарбаздарды тәуелсіздік жолында рухтандырған, батырлардың ерліктерін жырлаған Тәттіқара еді.
Бірақ Ташкент жорығында ту ұстаушы, жоғарыда айтылғандай, Монтай батыр болды. Жорық кезінде жауынгерлердің рухын көтеріп, ерлік істерге баулиды. Оның есімімен көптеген түрлі дәстүрлер мен аңыздар байланысты. Қазіргі кезде тұрған Монтайтас теміржол вокзалы Абылайдың соңғы жорығын, ханның ақ туын қолына ұстаған Монтай батырдың бар қиындықты, ауыртпалықты, қауіп-қатерді бірге бірге өткізгенін айғақтайды. Монтайтас станциясы Оңтүстік Қазақстан облысында орналасқан және Арыс қаласы әкімдігіне бағынады. Бұл темір жол вокзалы ауданның әкімшілік орталығы болып табылады. Станция Арыс қаласынан оңтүстікке қарай 45 шақырым жерде орналасқан. Халық саны 3,5 мың адам. Монтайтас ауылдық округінің құрамына Ақтас, Бақырша, Қабылсай, Қожатопай, Тоғансай, Шағыр ауылдары және 42 темір жол шеттері кіреді.
Абылай ханның Көкшетаудан келген әскерімен Торғайдың шексіз даласын басып өтіп, осы бекет арқылы Ташкентке жеткенін болжау қиын емес. Шамасы, Монтай екі ғасырдан астам уақыт өтсе де халық жадында қалған қатардағы батыр емес еді. Қазір теміржол вокзалы орналасқан осы жерде жауынгер Монтай бір ерлік жасады немесе жай ғана тасқа тоқтап, атын тынықтырды деп ойлаймын.
Абылай есімі қазақ халқының жадында сақталып, бір емес бірнеше рет ұлттық тәуелсіздік, қазақ мемлекетін жаңғырту жолындағы күресте рәмізге айналды. 2013 жылы хан ордасы 48 жыл тұрған Көкшетауда қазақтың үш жүзінің басын қосқан Ұлы ханның 300 жылдығына арналған үлкен мерекелік шара өтеді. Осы үлкен мереке аясында біздің Бурабай ауданындағы Молодезное (аңыз бойынша батырдың туған жері осы) ауылы Монтай батыр ауылы болып аталса жақсы болар еді. Бұл халық батыры, хан Абылайдың серігін еске алуға лайықты құрмет болар еді.
Автор:Бабыр БАҒЫСОВ | apgazeta.kz
