Ахмет Байтұрсынұлы (1872-1937) — қазақтың көрнекті ағартушысы, ақыны, публицисті, лингвисі, қоғам қайраткері. Ол қазақ халқының рухани жаңғыруына үлкен үлес қосқан тұлға, қазақ тіл білімі мен әдебиеттануының негізін қалаушы.
Балалық шағы мен білім алуы
Ахмет Байтұрсынұлы 1872 жылы 5 қыркүйекте Торғай уезіне қарасты Сарытүбек деген жерде дүниеге келген. Әкесі Байтұрсын мен анасы Күңше қарапайым шаруа адамдары болған. Ахметтің балалық шағы патшалық Ресейдің отаршыл саясатының күшейген кезеңімен тұспа-тұс келді. 1885 жылы әкесі Байтұрсын жергілікті билікке қарсы шыққаны үшін түрмеге жабылып, 15 жылға каторгаға жіберілді.
Байтұрсын ауылындағы жергілікті мектептен хат таныған Ахмет 1891 жылы Орынбордағы төрт жылдық мұғалімдер даярлайтын училищеге түсіп, оны 1895 жылы бітіреді. Оқуын аяқтаған соң, ауыл мектептерінде мұғалім болып жұмыс істеп, халықты ағартуға белсене араласады.
Қоғамдық қызметі мен ағартушылық жолы
Ахмет Байтұрсынұлының есімі XX ғасырдың басында қазақ қоғамының ең өзекті мәселелерін көтерген қайраткер ретінде белгілі болды. Ол ұлтты сауаттандыру мақсатында оқулықтар мен әдістемелік құралдар жазып, қазақ балаларының білім алуына жол ашты.
1909 жылы патша үкіметінің саясатына қарсы шыққаны үшін Семей түрмесіне қамалып, екі жылдан кейін босатылады. Осыдан кейін ол Орынбор қаласына қоныс аударып, өзінің ағартушылық және қоғамдық қызметін жалғастырады.
Ғылыми және әдеби еңбектері
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілі ғылымының негізін қалаушы ретінде белгілі. Ол:
1. Қазақ әліпбиін (төте жазу) жасап, сол арқылы сауат ашу жұмысын жеңілдетті.
2. «Оқу құралы» (1912) атты алғашқы қазақ тіліндегі оқулықты жазды.
3. Қазақ тілінің фонетикасы, морфологиясы, синтаксисі бойынша «Тіл құрал» атты еңбектерін жариялады.
4. Қазақ әдебиетін зерттеп, оны жүйелеуге зор үлес қосты. Оның «Әдебиет танытқыш» (1926) атты кітабы қазақ әдебиеттану ғылымындағы алғашқы іргелі зерттеу болды.
5. Аудармашылықпен де айналысып, орыс және әлемдік әдебиеттің озық туындыларын қазақ тіліне аударды (И.А. Крыловтың мысалдары).
Саяси қызметі
Ахмет Байтұрсынұлы ұлттың тәуелсіздігі мен саяси құқықтарын қорғауға белсене араласты. Ол 1917 жылы Алаш қозғалысына қосылып, Алаш Орда үкіметінің құрамына енді. Алашордашылардың негізгі мақсаты — қазақ жерінің тұтастығын қорғау және автономия құру болды. Бірақ 1920 жылы Кеңес үкіметі орнағаннан кейін, Алаш қозғалысына қатысқандар қудаланған кезде, Ахмет те қуғынға ұшырайды.
Қуғын-сүргін жылдары және қайтыс болуы
Ахмет Байтұрсынұлы 1929 жылы алғаш рет тұтқындалып, Соловки лагеріне айдалады. 1934 жылы босатылып, Алматыға оралғанымен, 1937 жылы қайтадан қамауға алынып, «халық жауы» ретінде атылды. Ол 1937 жылдың 8 желтоқсанында Алматыда атылып, сол кездегі саяси репрессияның құрбанына айналды.
Ахмет Байтұрсынұлының мұрасы
Бүгінгі таңда Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері қайтадан зерттеліп, оның есімі қазақ руханиятының жарқын жұлдызы ретінде бағаланып отыр. Оның шығармашылығы мен ғылыми еңбектері қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға үлкен үлес қосты.
Ахмет Байтұрсынұлының еңбектері мен ағартушылық қызметі оның қазақ халқының рухани көсемі ретінде тарихта өшпес із қалдырғанын дәлелдейді.
