Шоқан Уәлиханов (шын есімі — Мұхаммед-Қанапия Шыңғысұлы Уәлиханов) — қазақтың көрнекті ғалымы, этнографы, тарихшысы, саяхатшысы және ағартушысы. Ол XIX ғасырдағы қазақ халқының тарихи, мәдени, ғылыми дамуына зор үлес қосқан тұлғалардың бірі. Шоқан Уәлиханов 1835 жылы қазіргі Қазақстанның Қостанай облысы аумағындағы Сырымбет ауылында дүниеге келген.
Балалық шағы және білім алуы
Шоқан төре тұқымынан шыққан. Әкесі Шыңғыс Уәлиханов Абылай ханның немересі болған. Шоқан жас кезінен бастап білімге құмар болды, әсіресе, шығыс мәдениеті мен тарихына қызықты. 12 жасында Омбыдағы кадет корпусына оқуға түсіп, онда орыс әдебиеті, тарих, география және басқа да пәндер бойынша терең білім алды. Осы жерде Шоқан орыс мәдениетімен танысып, ағартушылық идеяларға бет бұрды.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары
Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметі оның саяхаттарымен тығыз байланысты. Ол Орталық Азия мен Қазақстанды зерттеу мақсатында бірнеше экспедицияларға қатысты. Оның ең әйгілі зерттеулерінің бірі 1858-1859 жылдары Қашғарияға жасалған саяхаты болды. Бұл экспедиция барысында ол Шығыс Түркістанның этнографиясы, географиясы және мәдениеті туралы құнды деректер жинады. Қашғария сапары нәтижесінде Шоқан әлемге белгісіз елдің саяси және мәдени жағдайын ашып, Батыс ғылымына үлкен жаңалық жасады.
Шоқанның еңбектері
Шоқан Уәлиханов қазақ халқының ауыз әдебиеті, салт-дәстүрлері, әдет-ғұрыптары туралы көптеген еңбектер жазды. Оның «Қырғыздар туралы жазбалары», «Қазақтардың көші-қоны», «Абылай хан» сияқты еңбектері халықтың тарихы мен мәдениетін зерттеуде маңызды дереккөз болып табылады. Сонымен қатар, Шоқан Шыңғыс хан, Жоңғар мемлекеті, Қытай және Тибет туралы құнды деректер қалдырды.
Шоқанның орыс ғалымдары мен жазушылары, оның ішінде Федор Достоевский, Григорий Потанин, Николай Добролюбов сияқты көрнекті тұлғалармен тығыз байланысы болды. Олар Шоқанды білімді, дарынды ғалым ретінде жоғары бағалады.
Ерте қайтыс болуы
Өкінішке орай, Шоқан Уәлиханов ұзақ өмір сүрмеді. Оның денсаулығы Қашғария экспедициясынан кейін нашарлап, 1865 жылы небәрі 29 жасында Тезек төре ауылында (Алматы облысы, Алтынемел маңы) қайтыс болды.
Шоқан Уәлихановтың мұрасы
Шоқан Уәлихановтың артында қалдырған еңбектері қазақ халқының мәдениеті мен тарихын зерттеуде баға жетпес дереккөз болып табылады. Ол — қазақ мәдениеті мен ғылымының дамуына зор үлес қосқан, ағартушылықтың жарқын өкілі. Бүгінгі таңда оның есімі Қазақстанда ғана емес, бүкіл Орталық Азияда белгілі. Оның атымен көптеген мектептер, көшелер және ғылыми мекемелер аталады.
Шоқан Уәлихановтың еңбектері мен зерттеулері әлі күнге дейін өзекті болып, зерттеушілердің назарында. Ол қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға, ғылым мен білімге жол ашуға зор үлес қосты.
