Ұлы моңғолтанушы Э. Хара — Даван және басқа да моңғол тарихшылары Шыңғыс ханның жаңа заманға Моңғолияның ханы болып сайланғанына қарамастан моңғолдық екендігі туралы аңыз ойлап тапқан. Расында 1206 жылы Орхон өзенінің бойында (жаңа Моңғолия аймағында) қазақтың төрт руы қият найман керей меркiт бас қосқан құрылтайда оны ақ киізге көтеріп хан сайлаған еді. Осы аталған рулардың он екі биі оған Шыңғыс хан деген жаңа есiм берді. Одан әрi қарай моңғолтанушы былай деп жазды: «Шыңғыс хан моңғол болғандықтан бүкіл моңғол жұрты оның барлық жорықтарына қатысқан». Бiрақ сол уақыттағы тарихи жазбаларда жаңа моңғолдардың ата тектері айтылмайды. Тек Шыңғыс ханның екі жарғы — Жасақ пен Бiлiк найман жазбалары түрінде (бұл қазiргi қазақ тілінет жақын) орыс княздерімен арадағы жазған хаттарда сақталынған. Өкінішке орай бұл Шыңғыс хан туралы осы уақытта дейiн сақталған жалғыз құжат болып отыр. Ол уақыттарда Шыңғыс ханға бөтен елдердің оқымыстылары көпестері саяхатшылары жиі барып тұрған. Олар өз сапарларында бұл халықтың саяси тұрақтылығы тұрмысы мәдениеті жайында жазбалар жазатын. Атап айтар болсақ: Чан — Чун 1222 ж. Пен Дая 1223 жыл. Сюй Тин 1235 ж. Плано Карпини 1246 ж. Чжан де Хай 1248 ж. Гильом де Рубрук 1253 ж. Ата Малик Джувейни 1251ж. Марко Поло 1274 ж. Аталған осы адамдар қазақ рулары мен тайпалары туралы көптеген деректер жазған. Ал моңғолдар туралы бiрде — бiр жазба кездеспейді. Жоңғар хандығы (жоңғарлар моңғолдардың арғы ата — тегі) 1635 жылы құрылды. Негізін қалаған тұңғыш қонтайшы яғни билеуші Чорас руынан шыққан Боотур еді. Мұнда бiр назар аударатын нәрсе — керек десек қонтайшы атағы моңғол хандарында мүлдем кездеспейді.
Тарихшылар атап өткендей 1249 жылдан яғни қазақтар тарихи отанына қоныстанғанынан бастап бос қалған Моңғолия аймағына Солтүстік Қытайдан 400 — 500 — дей түтін келiп қоныстанған. Олар аңдарға табынған. Өздерін көк бөрі мен маралдың ұрпағымыз дейді. Ал буддизм діні моңғолдарда XVI — XVII ғасырларда қалыптаса бастаған. Моңғол тайпаларына: чорас хошимут торғауыт дүрбет баят халха және т.б. жатады. Рашид ад — Диннiң кiтабында: « Наймандар моңғолдарға жоғарыдан қарайтын» деп жазылған. Найман анасы Таян — ханға Гүлбасы мiне моңғолдар туралы осылай деп айтатын. Моңғол халқының келбеті сонымен қатар ұлттық киімдері де көз тартарлықтай емес еді. Олардан аулақ жүруге тырысатын. Ал Жасақ пен Бiлiк жазбаларындай сұрықсыз ластық үшін қазақ халқында қатаң жазаға тартылатын.
Әлем тарихшылары Шыңғыс ханның шыққан тегі моңғол екеніне ешқашан сенбеген. Олардың зерделеуiнше тегі — түркi. Ал Шыңғыс ханның қазақ руы қияттан шыққандығын дәлелдеген белгілі тарихшы — археолог К.А. Иностранцев өзінiң «Хунну және Гунни» атты кітабында 1926 жылы атап өткен болатын. Бұл кiтапта сондай-ақ қазақ халқының арғы бабасы ғұн көсемі Чжи — Чжи б.з. 48 жылы Талас өзенiнiң бойында Тараз қаласын салдырғаны жайлы айтылады.
Шыңғыс ханның азан шақырып қойған есiмi — Темiршiн қазақша мағынада Темiршiн болған. Бұл есiм ең алғаш қытай архивінде кездесiп тарих қойнауына енiп кеткен. Қытай тілінде «р» әрпi болмағандықтан бұл әрiп «ч» деп оқылып есiмiнiң алғашқы нұсқасы өзгеріске ұшыраған. Шыңғыс хан есiмiн он екі би үш сөзден құрап: Шың — тау шыңы ғыс — жарық (әзiрбайжан қазақтарында осылай ауырылады) хан — мемлекет басшысының атағы (хандардың мұндай атағы тек түркi хандарында ғана кездеседі). Толық оқылғанда бұл есiм — биік жарық хан дегенді білдіреді.
Ал Шыңғыс ханның туыс — тумаларына келетін болсақ: Әбiлғазы — Шыңғыс ханның ата — тегі былайша өрбиді: Шыңғыс хан — Есугей — Бiртан — Қабылхан — Түмкехан — Байсұңқар — Қайду — Датумен. Шыңғыс ханның үш бауыры болған: Хасар (Қасар) Бектер (Бектұр) Белғұтай (Белгiтай). Шешесі — Оян меркіт рунынан болады. Шыңғыс ханның бiрiншi — әйелі Бөрте қоңырат руының тумасы. Шыңғыс хан қартайған шағында өзінiң жаулап алған жерлерін алғашқы некеден туылған төрт ұлына Жошы Шағатай Үгедей Төле бөлiп берген. Адам есiмi оның қай ұлттың өкілі нақты көрсетiп тұрады. Мәселен: Ганц Фриц Отто деген есiмдерге қарап олардың немiс ұлтынан екенiн аңғаруға болады. Жоғарыда келтірілген Шыңғыс хан туыстарының есiмдерiне үңiле отырып оларды не қытай не моңғол деу тiптi орынсыз. Енді ұлы ханның нөкерлерінiң шыққан тегіне тоқталып өтсек: Қолбасшылары Сүбедей және Жебе қият руының өкілдері. Бала кездегі досы — Жамұқа анда қолбасшы Мұқылай екеуі де жалайыр руынан шыққан. Бас бақсысы Мұңлық найман руынан тарайды. Ал бас төреші мемлекеттің екінші тұлғасы болып табылатын жан — Шеге — құттық меркiт руынан. Былай қарасақ мұның бәрі қазақ есiмдерi. Қазiргi таңда мұндай есiмдер қазақ халқында да жиі — жиі кездесiп жатады. Шыңғыс хан шерiктерiнiң — 90% қазақтар 7 — 8% татарлар 3-2% басқа ұлт өкілдерінен құралған. Жалдамалы әскерді ұрыстарға алып жүрмеген. Бостандықты жақсы көретін абыройы биік ар — намысты қазақ халқы ешқашан да өз халқың бөтен ұлт өкілдеріне билетпеген.
