Тәуелсіздік алған жылдары Алматы қаласы бүкіл Орталық Азияның урбанистикалық үмітіне айналды. Қалада қалыптасқан динамика, кеңістікті басқарудың тың тәсілдері, көше мен кварталға деген көзқарастың өзгеруі – бәрі Алматыны урбанистикалық шешімдердің зертханасына айналдырды. Бүгінде Алматы қаласы қарапайым тұрғындар үшін жаңа тұрмыс пен мәдениеттің, ортақ кеңістік, болашақтың тынысын сезінетін алаңға айналып отыр.
Урбанистика ұғымы Қазақстанда кең қолданылып, қоғамның санасына сіңе бастағанда, Алматының көшелерінде бұл жаңа идеология нақты тәжірибеге айналып жатты. Кезінде кеңестік жоспармен тартылған кең даңғылдар мен ескі ықшамаудандардың арасы қазір тірі организм сияқты өзара байланысып, алматылықтарға да, қонақтарға да ерекше өмір салтын ұсынды. Қалада серуендеген адамның өмірге, қалаға көзқарасы өзгеріп шығады. Бұл – жай әдемі ғимараттар мен гүлзарлар емес, ортақ кеңістіктің жаңа мәдениеті, жеке өмір мен қоғамдық өмір арасындағы тепе-теңдік.
Мегаполистің дамуы әр кезеңде әртүрлі бағыт алғанын білеміз. Бір кезеңде құрылыс қарқыны басым болса, енді бір кезеңде қоғамдық кеңістікті қалпына келтіру, көгалдандыру, адамдар үшін қолайлы орта қалыптастыру басымдыққа шықты. Қазір қалада жүріп жатқан урбанистикалық өзгерістердің көпшілігі – әлемдік тәжірибеден нәр алып, жергілікті ерекшеліктерге бейімделген бірегей бастамалар.
Егер 90-шы жылдардың Алматысын көзге елестетсек, ол – кең көшелер, көліктің үстемдігі, шексіз құрылыс, қараусыз қалған саябақтар мен ескі шағынаудандардың араласқан көрінісі еді. Қала орталығының архитектурасы – кеңес дәуірінен қалған ғимараттар мен жаңа элиталық үйлердің араласуы, әлеуметтік теңсіздік пен кеңістік тапшылығының көрінісі. Қалаға жан бітіретін де, күйрететін де күш – тұрғындардың өздері, олардың қалаға деген қарым-қатынасы еді.
Соңғы онжылдықта Алматы әкімдігі урбанистикаға жаңа көзқараспен қарай бастады. Ең әуелі, қала өмірінің сапасы, қолжетімділік, инклюзивтілік, экология мәселесі басты назарға шықты. «Қала – көлік үшін емес, адам үшін» деген ұран шынымен де өмірге ене бастады. Соның нәтижесінде қалада жаяу жүргіншілерге, велосипедшілерге, балаларға, қарттарға арналған инфрақұрылым дамып келеді.
Соңғы бес жылда Алматыда бірнеше маңызды урбанистикалық жоба жүзеге асты. Соның бірі – көше кеңістіктерін қайта ұйымдастыру, алаңдар мен гүлзарларды жаңғырту, тарихи орталықты ашу, саябақтарды халыққа қайтару. Бұрын көлік тұрағына айналып кеткен алаңдарда қазір демалатын орын, балаларға арналған ойын алаңы, ашық кітапхана, коворкинг-орталықтар, жаяу жүргіншілерге арналған аймақтар пайда болды.
Урбанистикалық шешімдердің басты ұстанымы – әрбір адам қалада өзін қауіпсіз, еркін сезінуі керек. Бұл қағида Алматыда жақсы көрініс тапты, жаяу жүргіншілер жолағы кеңейді, бағдаршам саны артты, велосипед жолдары салынды. Қалада көліктен түсіп, бірнеше шақырым жаяу жүре алатын, жолдан өткенде өзіңді қауіпсіз сезінетін жаңа өткелдер пайда болды. Бұл – тек жайлылық емес, қала мәдениетінің жаңа сатыға көтерілуі.
Алматының урбанистикалық өзгерістерінің тағы бір айғағы – қоғамдық көліктің жаңғыруы. Қала автобустары мен троллейбустары жаңа экологиялық стандартқа сай ауыстырылып, электронды билет жүйесі, маршруттардың ыңғайлы кестесі, аялдамалардың заманауи дизайны – бәрі қала өміріне жаңа реңк берді. Тіпті қоғамдық көлікті пайдалануға ынталандыратын инфрақұрылым дамып келеді: Wi-Fi, ақпараттық табло, заманауи павильондар – алматылықтар үшін үйреншікті нәрсеге айналды.
Урбанистикалық ойлаудың маңызды көрінісі – қоғамдық кеңістікті тұрғындармен бірге дамыту. Қалада соңғы жылдары мыңдаған адам өз ауласын, көшесін, гүлзарын абаттандыруға қатысып келеді. «Жасыл аула», «EcoAlmaty», «Open Almaty», «Ауладағы кітапхана» сияқты бастамалар арқылы тұрғындар өз ортасын өзі жасайтын ортақ жауапкершілік мәдениеті қалыптасты.
Алматы урбанистикалық жобаларды іске асыруда әлемдік тәжірибеге де сүйенеді. Әсіресе Еуропаның ірі қалалары – Барселона, Париж, Вена, Берлин – осы мегаполистің дамуына шабыт берді. Қалада ашық кеңістік, тыныштық, экологияға мән беру, тарихи мұраларды сақтау, жаңа технологияларды енгізу қатар жүреді. Көптеген жобада урбанист-мамандар мен сәулетшілердің, қоғамдық белсенділердің пікірі ескеріледі.
Тәуелсіздік жылдарындағы Алматының урбанистикасы үнемі ізденістегі, өзгерісті қабылдай алатын тірі организм ретінде өзін танытты. Қаланың басты күші – адам мен табиғаттың үйлесімінде, тарих пен болашақтың тоғысында. Бұл мегаполисте тарихи орталық пен жаңа кварталдар, шығыстық реңк пен заманауи архитектура, жасыл белдеу мен технология, қала тіршілігі мен жеке адамның ішкі әлемі ерекше үйлесім табады.
Қалдағы қоғамдық кеңістікті дамытудағы шығармашылық еркіндік көп адамға жайлылық сыйлады. Қалада көптеген граффити, стрит-арт, заманауи мүсіндер пайда болды. Ашық аспан астындағы мәдени іс-шаралар, жәрмеңкелер, концерттер, ашық кинозалдар – қалалық мәдениеттің жаңаша тынысын сездіреді. Бұл – қала тұрғындарының өз кеңістігін өзі жасауының, шығармашылыққа ашықтығының белгісі.
Сонымен бірге, Алматы көліктің шамадан тыс көбеюі, құрылысқа жер жетіспеуі, экологиялық мәселе, әлеуметтік теңсіздік, тарихи ғимараттардың бұзылуы, қоғамдық тыңдаулардың жеткіліксіздігі – осындай түйіндер қаланың урбанистикалық тәжірибесін толықтырады әрі жаңа талаптар қояды. Дегенмен, осы түйткілдерге қарамастан, қала үнемі ізденісте, жаңару үстінде.
Бүгінде Алматы жай қала емес, урбанистикадағы эксперименттердің тәжірибелік зертханасы. Бұл жерде әр жоба, әр өзгеріс, әр жаңа саябақ пен алаң – Қазақстанның басқа өңірлері үшін үлгі, алматылықтар үшін – өз ортаңды өзің жасаудың, қала тіршілігіне араласудың мүмкіндігі. Урбанистика – жай сән емес, бұл – қалалық мәдениет, өмір сапасын арттыру жолындағы күрес. Алматы бұл бағытта өзгеше, жаңа жол салып келеді.
Урбанистикалық тәжірибе бүгінгі алматылықтың күнделікті өмірінде сезіледі. Қала көшесінде жаяу жүргенде, қоғамдық көлікке отырғанда, саябақта тыныққанда, серуендегенде – бәрінде Алматының біртіндеп өзгеріп, заман талабына бейімделіп жатқанын байқайсың. Бұл өзгерістердің өзегі – адам, оның игілігі, оның болашағы.
Болашақтағы Алматы бұдан да айқын әрі жасампаз болады. Өйткені бұл қалада урбанистика тек жоспар немесе жоба емес, қала тұрғындарының күнделікті өмір салтына, мәдениетіне, дүниетанымына айналған. Жаңа көшелер мен саябақтар, көпқабатты үйлер мен қоғамдық алаңдар – бәрі Алматының қалалық өркениетін жаңа сатыға көтереді. Ал осы үрдістің ұйытқысы, бастауы – тәуелсіздік жылдарындағы Алматының урбанистикалық лабораторияға айналған қайталанбас тәжірибесі.
