Оғыздар – түркі халықтарының бір тармағын құрайтын, ортағасырлық Еуразия тарихында ерекше орын алған тайпалардың бірі. Олар IX–XI ғасырларда Орта Азия мен Шығыс Еуропа аумағында өмір сүріп, кейіннен қазіргі түркі халықтарының этногенезіне үлкен әсер етті.
Оғыздардың шығу тегі
Оғыздардың шығу тегі туралы нақты деректер сақталмағанымен, олар ежелгі түркі тайпаларынан тарағаны белгілі. Оғыз атауы алғашқы рет VI–VII ғасырларда пайда болған. Кейбір зерттеушілер оғыздарды Түрік қағанаты құрамында болған көшпелі тайпалардың бірі деп есептейді. Олар VIII ғасырда Түрік қағанаты ыдырағаннан кейін Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал маңы аймақтарына шоғырланған.
Оғыз мемлекеті (Оғыз Ябғуы)
IX ғасырда оғыздар Сырдария бойында, қазіргі Қазақстанның оңтүстігі мен Өзбекстанның солтүстігінде, Оғыз Ябғуы деп аталатын мемлекет құрды. Бұл мемлекеттің астанасы Янгикент (Жаңа қала) қаласы болды. Мемлекеттің басшысы ябғу деп аталды. Оғыз мемлекеті IX–XI ғасырларда гүлдену кезеңін бастан өткерді, бірақ ішкі алауыздықтар мен қыпшақтардың қысымынан кейін әлсіреп, құлады.
Оғыздардың әлеуметтік-саяси құрылымы
Оғыздар тайпалық-рулық құрылымға негізделген көшпелі қоғам құрды.
Елді ябғу басқарды, оның жанында көмекші лауазымдар (күл-еркін, түменбас) болды.
Оғыздар әскери-демократиялық құрылымда өмір сүріп, саяси және әскери мәселелерді тайпа басшыларының кеңесі арқылы шешті.
Мәдениеті мен діні
Оғыздар түркі халықтарына тән мәдениет қалыптастырды:
Олар жартылай көшпелі және отырықшы өмір салтын ұстанды.
Ислам діні оғыздар арасында IX–X ғасырларда кең тарады. Оның алдында олар тәңіршілдік пен шамандық дәстүрлерге сенген.
Оғыздарда эпостық дәстүр күшті болды. «Оғызнама» жыры – оғыздардың бай ауыз әдебиетінің ең маңызды ескерткіші.
Оғыздардың тарихи рөлі
Оғыздар түркі халықтарының этногенезінде және ортағасырлық Еуразия тарихында маңызды рөл атқарды:
1. Оғыз тайпаларының бір бөлігі кейіннен Селжұқ империясының негізін қалады. Олар Кіші Азияға көшіп, қазіргі түрік ұлтының қалыптасуына ықпал етті.
2. Қазақстан аумағындағы оғыздар кейбір түркі халықтарының, соның ішінде қазақтардың этногенезіне әсер етті.
3. Оғыздар түркі халықтарының мәдени, тілдік және саяси интеграциясында маңызды орын алды.
Оғыздардың мұрагерлері
Оғыздардан қалған тарихи мұралар бүгінгі түркі халықтарының тілі мен мәдениетінде көрініс тапқан. Қазіргі түрік, әзербайжан, түркмен, және гагауыз халықтары оғыз тобына жатады. Олардың ортақ мәдениет пен тілдегі тамырлары оғыз дәстүрінен бастау алады.
Оғыздар – ортағасырлық тарихтың маңызды этносы ретінде түркі өркениетінің дамуына ерекше үлес қосқан халық.
