Үйсіндер – ерте заманнан Орта Азия мен Қазақстан жерінде өмір сүрген ежелгі тайпалардың бірі. Олар б.з.д. II ғасыр мен б.з. V ғасыр аралығында қазіргі Жетісу аймағында (Іле өзенінің бойы) қуатты мемлекет құрған. Үйсіндер қазақ халқының этногенезінде ерекше рөл атқарған тайпалардың бірі ретінде танымал.
Үйсіндердің шығу тегі
Үйсіндер туралы алғашқы жазба деректер қытай жылнамаларында кездеседі. Қытай деректерінде олар «усун» деп аталады. Олардың шығу тегі туралы бірнеше теория бар:
1. Түркілік теория: Үйсіндер түркі халықтарының арғы бабалары болып саналады.
2. Сақ мәдениетімен байланыс: Кейбір зерттеушілер үйсіндерді сақтармен тығыз байланыста болған тайпа деп есептейді.
3. Ирандық байланыс: Үйсіндердің кейбір мәдени элементтері ежелгі Иран халықтарына ұқсайды, бұл олардың аралас этникалық топ болғанын көрсетуі мүмкін.
Үйсіндердің орналасуы
Үйсіндер Жетісу аймағын мекендеген. Негізгі аймақтары:
Іле өзені бойы;
Ыстықкөл маңы (қазіргі Қырғызстан);
Шу және Талас өңірлері.
Олардың мемлекетінің астанасы «Чигу» қаласы (қызыл аңғар) деп аталды. Ол Іле өзенінің бойында орналасқан деген болжам бар.
Үйсін мемлекеті
Үйсіндер Ұлы Даланың ірі саяси құрылымдарының бірі болды. Мемлекет басшысы «гуньмо» деп аталды.
Халқының саны: Қытай жазбаларында үйсіндердің халқы 630 мыңға жуық, ал әскер саны 188 мың деп көрсетіледі.
Саяси құрылымы: Үйсін мемлекеті бірнеше әкімшілік аймаққа бөлінді және көшпелі өмір салтын ұстанғанымен, орталықтандырылған басқару жүйесі болған.
Саяси қатынастар: Үйсіндер Қытай, Ғұн және басқа да көршілес елдермен тығыз байланыс орнатты. Олар Қытаймен одақтасып, ғұндарға қарсы күрес жүргізген кездері де болды.
Шаруашылығы мен тұрмысы
Үйсіндер жартылай көшпелі өмір салтын ұстанды. Олардың негізгі шаруашылығы:
Мал шаруашылығы: Үйсіндер жылқы, қой, сиыр, түйе өсірді. Бұл олардың негізгі табыс көзі болды.
Егіншілік: Жетісудың құнарлы жерлерінде арпа, бидай, тары сияқты дәнді дақылдар өсірілді.
Қолөнер: Үйсіндер әшекей бұйымдар, керамика және қару-жарақ жасау өнерінде жетік болған.
Сауда: Үйсіндер Ұлы Жібек жолының бойында орналасқандықтан, сауда қатынастары жақсы дамыған. Олар Қытаймен, Парфиямен және басқа мемлекеттермен алмасу жүргізді.
Мәдениеті мен тұрмысы
Үйсіндер мәдениеті көшпелі және отырықшы элементтердің үйлесімімен ерекшеленеді:
Тұрғын үйлері: Киіз үйлер мен ағаштан салынған қоныстар пайдаланылған.
Киімдері: Жануарлардың терісінен және жүннен жасалған киімдер киген.
Зергерлік бұйымдар: Үйсіндердің әйелдері алтын мен күмістен жасалған әшекей бұйымдарды таққан.
Музыка мен өнер: Үйсіндерде музыкалық аспаптар мен ән айту дәстүрі дамыған.
Үйсіндердің жерлеу дәстүрі
Үйсіндердің жерлеу дәстүрі көшпелі мәдениетке тән:
Адамдар киімі мен жеке заттарымен бірге жерленген.
Қабірлердің жанынан мал сүйектері табылған, бұл олардың о дүниеге сенгенін көрсетеді.
Үйсіндердің мұрасы
Үйсіндер қазақ халқының этногенезінде маңызды рөл атқарды. Бүгінгі Ұлы жүз құрамындағы Үйсін руы осы тайпаның атауын сақтап қалған. Үйсіндердің тарихи мұрасы қазақтың мәдениеті мен ұлттық болмысында ерекше орын алады.
Археологиялық ескерткіштері Жетісу жерінде кеңінен таралған және оларды зерттеу қазақ тарихының ежелгі кезеңдерін түсінуге көмектеседі.
